Жарияланым этикасы
«Әл-Фараби» журналы өзінің жарияланымдық қызметінде халықаралық жарияланым кеңістігінде, атап айтқанда, Жарияланымдық этика комитеті (Committee on Publication Ethics, COPE) және Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым комитетіне қарасты Философия, саясаттану және дінтану институты қызметкерлері ұстанатын ғалымның этикалық кодексінде бекітілген этика қағидаттарын басшылыққа алады.
Этикалық қағидаттарды сақтау – ғылыми журналдың кәсіби сапасын қамтамасыз ететін маңызды шарт және фактор болып табылады. Бұл тек редакция ұжымында ғана емес, сонымен қатар жарияланым процесіне қатысатын барлық тараптар арасында сенім мен ынтымақтастықтың бірлікті әрі сыйластыққа негізделген интеллектуалды-психологиялық атмосферасын қалыптастырады.
Журналдың жарияланымдық қызметінің этосы редакторлар, рецензенттер және авторлардың этикалық мінез-құлық нормалары мен қағидаттарын бекітеді, сондай-ақ мүдделер қақтығысын, этикаға қайшы мінез-құлықты анықтау бойынша шараларды айқындайды. Бұл негізде жарияланымды кері қайтару (ретракция), түзету және теріске шығару бойынша нұсқаулықтар іске асырылады.
Журналда материалдарды жариялауға дайындау процесіне қатысатын барлық тараптар (авторлар, рецензенттер, редакциялық алқа мүшелері) келесі жарияланым этикасының қағидаттарын ұстанады:
- Мақалалардың мазмұны автордың нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарлануына, діни сенімдеріне, этникалық шығу тегіне, азаматтығына немесе саяси көзқарастарына қарамастан бағаланады.
- Редакциялық алқа мақала авторы мен рецензенттерден басқа ешкімге жариялауға ұсынылған материал туралы ақпаратты ашуға құқығы жоқ.
- Мақала авторлары өз жұмысының түпнұсқалылығын қамтамасыз етуі тиіс, сондай-ақ басқа авторлардың еңбектерін пайдалану немесе оларды дәйексөз келтірген жағдайда, библиографиялық сілтемелерді міндетті түрде көрсетуі қажет.
- Зерттеуге үлес қосқан тұлғалар тең автор ретінде көрсетілуі керек. Автор барлық тең авторлардың объективті қатысуын, мақала нұсқасының түпкілікті мәтінімен танысып, оны жариялауға келісім бергенін кепілдендіруі тиіс.
- Егер автор жарияланған еңбекте қате немесе дәлсіздік анықтаса, ол бұл туралы журналдың бас редакторына хабарлап, мақаланы түзетуі қажет.
- Жарияланбаған материалдар, ұсынылған қолжазбада қолданылған, редакциялық алқа мен кеңес мүшелерінің жеке зерттеулерінде автордың жазбаша келісімінсіз пайдаланылмайды.
- Егер рецензент ұсынылған мақаланы сараптауға құзыретсіз екенін сезінсе, ол бұл туралы редакторды хабардар етіп, сараптама процесінен бас тартуы тиіс.
- Сараптамаға ұсынылған кез келген материал құпия құжат болып саналады. Материалдар басқа тұлғаларға көрсетілмейді және талқыланбайды.
- Сараптама барысында алынған құпия ақпарат немесе идеялар құпия сақталады және жеке мүдделер үшін пайдаланылмайды.
Этикаға сай емес мінез-құлыққа келесі әрекеттер жатады:
- авторлардың өз мақалаларына өздері рецензия дайындауы,
- келісім арқылы немесе жалған рецензия жасау,
- ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялау үшін агенттік қызметтерге жүгіну,
- жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау,
- авторлардың рұқсатынсыз мақалалардың қолжазбасын басқа басылымдарға беру,
- авторлардың материалдарын үшінші тұлғаларға беру,
- авторлық құқықтарды және редакциялық процестердің құпиялылығын бұзу, плагиатты манипуляциялау.
Редакциялық алқа мүшелерінің жарияланымдық этикасы
«Әл-Фараби» журналының редакциялық алқасының мүшелері жарияланатын материалдардың сапасына, журналды кәсіби және қоғамдық кеңістікте дамытуға және жетілдіруге, сондай-ақ оны халықаралық дерекқорларға ілгерілетуге жауапты. Редакциялық алқа мүшелері жауапкершілік, ғылыми объективтілік қағидаттарын басшылыққа алуы, мақалаларды жариялау туралы шешім қабылдаған кезде коммерциялық мүдделердің ғылыми мүдделерден басым болуына жол бермеуі және жарияланымдық қызмет процесінде құпиялылықты сақтауы тиіс. Барлық редакциялық алқа мүшелері жарияланым туралы шешім қабылдауда тең құқықтарға ие және өз пікірін еркін білдіруге құқылы.
Мақалалардың қолжазбаларын жариялау туралы шешім журналдың редакциялық және этикалық саясатына сәйкес ашық дауыс беру арқылы қабылданады. Жарияланым талаптарына сай келмейтін, сондай-ақ авторлық құқықтарды және журналдың жарияланымдық этикасын бұзатын мақалалар жарияланбайды. Редакциялық алқа мүшелері әдейі белгілі болған этикаға қайшы мінез-құлық, плагиат, шамадан тыс өзін-өзі дәйектеу белгілері бар мақалаларды жариялағаны үшін жауапты.
Егер жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидаттары бұзылса, журналдың ғылыми редакторы редакциялық алқа шешімі негізінде мақаланы кері қайтару (ретракция) рәсімін жүргізуі тиіс. Мақаланы кері қайтару СОРЕ ұсыныстарына сәйкес жүзеге асырылады.
Мақала келесі жағдайларда кері қайтарылады:
- деректер бұрмаланған немесе экспериментте қате кеткен,
- плагиат анықталған немесе үшінші тараптан авторлық құқыққа қатысты талаптар болған,
- бұрын басқа басылымда жарияланғаны анықталған,
- басқа зерттеулерге әсер етуі мүмкін өрескел қателіктер, мысалы, әлеуметтану зерттеулері немесе эксперименттерде,
- жарияланымдық қызметтің этикалық нормаларына қайшы келетін ақпарат бар.
Аталған фактілер анықталған жағдайда, редакциялық алқа тексеру жүргізеді және оның нәтижелері бойынша жарияланымды кері қайтару туралы шешім қабылдайды. Акт жасалып, оны ғылыми редактор қол қояды. Авторға құжаттың көшірмесі жіберіледі.
Журнал сайтында және келесі санында мақаланың кері қайтарылғаны туралы ақпарат жарияланып, оқырмандардан кешірім сұралады.
Журналдың редакциялық алқасы мұндай қателіктерге жол бермеуді өз міндеті деп санайды. Егер қателіктер анықталса, олар дер кезінде және жауапкершілікпен әрекет етуі тиіс.
Мақаланың жариялануына дейінгі барлық кезеңдерде редактор мен редакциялық алқа мүшелері құпиялылықты сақтауы және жарияланымға қабылданбаған қолжазбаларды жеке мақсаттарда пайдаланбауы қажет. Олар сондай-ақ этикаға қайшы мінез-құлық туралы мәлімдемелерді қарастырып, тиісті шешімдер қабылдауға міндетті.
Редакциялық алқа және оның мүшелерінің қызметтік міндеттері
«Әл-Фараби» журналының редакциялық алқа мүшелерінің қызметтік міндеттері мен бас редактордың жауапкершілігі Философия, саясаттану және дінтану институты бекіткен лауазымдық нұсқаулықтарда көрсетілген.
Автордың жарияланымдық этикасы
Журналға жарияланымға ұсынылған қолжазба авторы (немесе авторлары) оны бұрын басқа басылымдарға жарияланымға ұсынбағанын кепілдейді, өйткені бұл жарияланымдық этика қағидаттарын бұзу болып табылады.
Автор(лар) мақаланың қолжазбасында көрсетілген зерттеу нәтижелері өздерінің дербес жұмысы екенін және плагиатты анықтау барысында анықталуы мүмкін заңсыз көшіріп алу немесе плагиат жоқ екенін кепілдейді.
Егер мақалада екі немесе үш бірлескен автор болса, онда әрбір қатысушының интеллектуалдық үлесі нақты көрсетілуі тиіс. Барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауапты. Мақаланы дайындауға ең көп үлес қосқан автор авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әрбір мақалаға корреспонденцияға жауапты автор тағайындалады, ол мақаланың соңғы нұсқасын дайындау, редакциялық алқамен байланыс жасау және басқа да міндеттерге жауап береді. Корреспонденцияға жауапты автор Сүйемелдеу хатында көрсетілуі тиіс.
Автор(лар) этикаға қайшы мінез-құлық, плагиат, өзін-өзі плагиаттау, деректерді бұрмалау және қолдан жасау, жалған авторлық, қайталап басу немесе мүдделер қақтығысы белгілері бар жарияланымдарға жауапты.
Автор(лар) мақаланы дайындау барысында қолданған ғылыми және басқа да дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндетті. Егер басқа авторлардың еңбектерінің қандай да бір бөліктері немесе мәлімдемелері қолданылған болса, қолжазбада бастапқы дереккөз авторларының библиографиялық сілтемелері көрсетілуі тиіс.
Жарияланым процесінің кез келген кезеңінде жұмыста қателер немесе дәлсіздіктер анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы журнал редакциясына хабарлауға және қатені жоюға немесе түзетуге көмектесуге міндетті.
Автор(лар) қолжазбаға қатысты сын немесе ескертулермен, сондай-ақ рецензиялау және жариялау бойынша редакциямен өзара іс-қимылда этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Автор(лар)дың этикалық қағидаттарды сақтамауы жарияланым этикасының өрескел бұзылуы ретінде қарастырылады және қолжазбаның жарияланымға қабылданбауына алып келеді.
Рецензенттің жарияланымдық этикасы
Жарияланымға ұсынылған жұмысты сараптамалық бағалаудың маңызды шарты объективтілік, ғылыми негізділік және дәлелділік болып табылады, оларға рецензент міндетті түрде сүйенуі тиіс. Рецензент қолжазбаны жеке қалауымен немесе авторға деген жеке көзқарастарынан тәуелсіз бағалауы қажет. Сараптамалық бағалау жарияланым мәселесі бойынша шешім қабылдауда басты рөл атқарады, өйткені рецензент пікірлерін негізді және кәсіби түрде дәйектеп, қолжазбаны қабылдау немесе қабылдамау туралы шешім қабылдауы тиіс.
Рецензенттің сараптамалық бағалауы ғылыми объективтілік қағидаларын, жарияланған жұмыстың талқыланатын мәселелерге қосқан үлесін, жаңашылдығын, өзектілігін, оның теориялық және ғылыми-практикалық маңыздылығын қатаң сақтау негізінде жүргізіледі.
Рецензент уақытында және редакциялық алқа белгілеген мерзімдерде жарияланым туралы пікірін ұсынуға міндетті. Егер рецензия дайындау мерзімдері орындалмаса, рецензент бұл туралы редакторға хабарлауы тиіс. Егер рецензент өз біліктілігінің сараптамалық жұмысқа жеткіліксіз екендігін сезсе, ол да редакторға хабарлауы керек.
Рецензент құпиялылық қағидаларын қатаң сақтауға міндетті. Ол қолжазбаны үшінші тұлғалармен талқылауға құқылы емес, тек автордың немесе ғылыми редактордың жазбаша рұқсатымен ғана бұл әрекетті орындауға болады. Рецензент рецензияланып жатқан жұмыстың идеялары мен шешімдерін өз жеке мақсаттары үшін пайдалана алмайды.
Рецензент қолжазбаны бағалағанда «Рецензентке арналған нұсқаулықта» көрсетілген қолжазбаны бағалаудың критерийлеріне сүйенуі тиіс. Бұл критерийлерге жұмыстың өзектілігі, жаңашылдығы, дереккөздердің толықтығы мен дәлелдігі, құрылымы, стилі және тілдік сапасы кіреді, және рецензент әрбір критерий бойынша қолжазбаны бағалап, оны жариялауға немесе бас тартуға қатысты негізделген шешім шығарады.
Егер рецензент ғылыми объективтілік және дәлелділік қағидаттарына сүйене отырып, қолжазбада жалған мәліметтер, дұрыс емес көшірмелер, бұрмаланған деректер мен фактілер, жалған авторлық, авторлық құқықтарды бұзу, бастапқы дереккөздермен және ғылыми әдебиетпен манипуляция жасау, агенттік қызметтерді қолдану, басқа басылымдарда жариялау сияқты мәселелер бар деп есептесе, ол қолжазбаға оң пікір бермеуі және оны жариялауға жібермеуі керек.
Рецензенттің бағасы журналдың ғылыми жарияланымдарының деңгейін арттыруға және ғылыми өнім нарығында басылымның кәсіби маңыздылығын көтеруге ықпал етуі тиіс. Ғылыми зерттеу және жарияланымдық этика қағидаттарының бұзылуын анықтаған жағдайда рецензент қолжазбаны жариялауға ұсынбауы және бұл туралы журнал редакциясын хабардар етуі керек.
Мүдде қақтығысы
Мүдде қақтығысы — бұл автор(-лар)дың жарияланымдық қызметіне әсер ететін жеке, қаржылық, кәсіби мүдделер мен жағдайлардан туындайтын жағдай.
Мүдде қақтығысы рецензенттердің, редакциялық алқаның мүшелерінің қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау және пікір білдіру кезінде ықпал етуі мүмкін. Бас редактор жарияланымдық қызметке қатысушы барлық тұлғалардан мүдде қақтығысын ашуды талап етуі тиіс.
Қолжазбаны қарауға беру кезінде автор(-лар) «Қоса хатта» олардың пікірінше мүдде қақтығысы бар ғалымдарды көрсете алады, сондықтан олар қолжазбаны объективті түрде бағалауға қабілетсіз.
Редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны қараудан бас тартуы тиіс, егер автор(-лар) мен олармен қандай да бір мүдде қақтығысы болса. Қолжазбаны жариялау процесіне қатысы бар барлық адамдар өздерінің шешімдеріне әсер етуі мүмкін мүдде қақтығысы туралы хабарлауы тиіс.
Мүдде қақтығысының бар болуы қолжазбаның қабылданбауына әкеп соғуы міндетті емес.
Мүдде қақтығысы болған жағдайда жауапты редактор бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы тиіс, одан кейін қолжазбаның тексерілуі мен рецензиялануы басқа редакторға/рецензентке тапсырылуы тиіс. Барлық мүдделі тұлғалар мүдде қақтығысының туындауынан аулақ болуға және оны жою үшін барлық құралдар мен механизмдерді қолдануға міндетті.
