ПӘНАРАЛЫҚ КӨЗҚАРАС ТҰРҒЫСЫНАН АЛҒАНДАҒЫ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘДЕНИ ГЕНЕЗИСІ
DOI:
Как цитировать
Аңдатпа
Пәнаралық талдау процесінде шолу қызметін атқаратын мәденифилософиялық әдіснама негізінде лингвистика, цивилиология және ДНКгенеологиясы шежіресінің әдістері мен деректерін пайдалана отырып, түркі халықтарының мәдени генезисі процесінің мәні мен ерекшеліктері ашылады. Түркі мәдени бірегейлігі түркі суперэтностарының пайда болуынан әлдеқайда бұрын, прототүркілердің пайда болуымен бір мезгілде қалыптаса бастайтыны көрсетілген. Мәдени генезис пен антропогенез процестері синхрондалады, оның үстіне этникалық мәдени әмбебаптар емес, жалпыадамзаттық негізгі әмбебаптар қалыптасады деген ереже дәлелденген.
Ұлы даланың (Далалық Еуразия) ең маңызды мәдениеттерінің бірі болып табылатын энеолит дәуіріндегі (б.з.д. 3700-3100 жж.) Ботай археологиялық мәдениеті қарастырылады, өйткені онда ежелгі және неғұрлым кейінгі
мәдениеттер және өркениеттер арқылы сабақтастық тетіктері айқын байқалады,
көшпелі және отырықшы әлемдік өркениеттің, сондай-ақ жергілікті Тәңірлік өркениеттің өзара қарым-қатынасының ерекшеліктері бақыланады.
Нәтижесінде мәдени генезис процесі Ұлы дала аумағында ең ежелгі жергілікті Тәңірлік өркениеттің құрылуына әкелді, ал прототүркілердің қоныс аударуы көшпелі өмір салтының басым болғаны секілді Тәңірлік өркениеттің қанат жаю деңгейінің жоғары және прототүркілік мәдениеттің Еуразия даласының кеңістігінде ғана емес, сонымен бірге одан әрі де таралуын анықтады деген тұжырымдар жасалады.
Мақалада одан әрі ғылыми зерделеуді талап ететін бірқатар мәселелер айқындалады.
Түйін сөздер: мәдени генезис, прототүркілер, Ботай мәдениеті, түркі мәдени философиясы, лингвистика, ДНК-генеологиясы, өркениеттануы.
Библиографические ссылки
Морган Л. Г. Древнее общество, или Исследование линий человеческого прогресса от дикости через варварство к цивилизации. – Л.: Издательство Института народов Севера ЦИК СССР, 1934. – 368 с.
Спенсер Г. Синтетическая философия. - Киев: Ника-Центр, 1997. - 513 с.
Аязбеков С.А., Аязбекова С.Ш. 2021. Цивилизации Великой степи: философско-культурологический анализ (к проблеме начала). 2-е изд. Нур-Султан: АСТ Полиграф. – с цвет. илл. 352 с. (Серия «Цивилизации и искусство Великой степи»).
Аязбекова С.Ш. Языковая общность как инструмент образования цивилизации (на примере тюркской цивилизации // 76 Международная научно-практическая конференция «Современные языковые системы как инструменты преобразования действительности». 1 этап первенства по филологическим наукам. - London: JASHE, 2014. – 62-65.
Аязбеков С.А., Аязбекова С.Ш. Тюркская цивилизация: теоретический и исторический контекст // Тюркский альманах. - Астана. 2014. - С. 172-195.
Старостин С.А. Алтайская проблема и происхождение японского языка. - М.: ГРВЛ. 1991. - С. 62-63.
Фридрих Энгельс. Происхождение семьи, частной собственности и государства // [Электронный ресурс] URL: http://www.revolucia.ru/eng_pscg.htm (Дата обращения 07.2022).
Зайберт В.Ф., Ботайская культура. Алматы: КазАқпарат, 2009. – 576 с.
Klyosov A.A. Ancient history of the Arbins, bearers of haplogroup R1b, from Central Asia to Europe, 16,000 to 1500 years before present. Advances in Anthropology. - 2012. - №2. – С. 87–105.
Клёсов А. А. История ариев и эрбинов. Европейский Запад против европейского Востока. – М.: Концептуал, 2019. – 320 с.
Клёсов А.А. Ископаемые ДНК в 2021 году. ДНК-генеалогия и «геномная попгенетика». Часть 5 // Вестник Академии ДНК-генеалогии. Научно-публицистическое издание Академии ДНК-генеалогии. - Volume 15. - 2022. - No. 8. – August.
Allentoft M. E., Sikora M., Sjögren K.-G., Rasmussen S., Rasmussen M., Stenderup J., Damgaard P. B., Schroeder H., Ahlström T., Vinner L., Malaspinas A.-S., Margaryan A., Higham T., Chivall D., Lynnerup N., Harvig L., Baron J., Della Casa P., Dąbrowski P., Duffy P. R., Ebel A. V., Epimakhov A., Frei K., Furmanek M., Gralak T., Gromov A., Gronkiewicz S., Grupe G., Hajdu T., Jarysz R., Khartanovich V., Khokhlov A.,. Kiss V, Kolář J., Kriiska A., Lasak I., Longhi C., McGlynn G., Merkevicius A., Merkyte I., Metspalu M., Mkrtchyan R., Moiseyev V., Paja L., Pálfi G., Pokutta D., Pospieszny Ł., Price T. D., Saag L., Sablin M., Shishlina N., Smrčka V., Soenov V. I., Szeverényi V., Tóth G., Trifanova S. V., Varul L., Vicze M., Yepiskoposyan L., Zhitenev V., Orlando L., Sicheritz-Pontén T., Brunak S., Nielsen R., Kristiansen K., Willerslev E. Population genomics of Bronze Age Eurasia // Nature. - (2015. -№ 522. - P.167–172.- doi:10.1038/nature14507 Medline
Haak W., Lazaridis I., Patterson N., Rohland N., Mallick S., Llamas B., Brandt G., Nordenfelt S., Harney E., Stewardson K., Fu Q., Mittnik A., Bánffy E., Economou C., Francken M., Friederich S., Pena R. G., Hallgren F., Khartanovich V., Khokhlov A., Kunst M., Kuznetsov P., Meller H., Mochalov O., Moiseyev V., Nicklisch N., Pichler S. L., Risch R., Rojo Guerra M. A., Roth C., Szécsényi-Nagy A., Wahl J., Meyer M., Krause J., Brown D., Anthony D., Cooper A., Alt K. W., Reich D.. Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe // Nature. – 2015. - № 522. Р. 207–211. - doi:10.1038/nature14317 Medline
Jeong Ch., Balanovsky O., Lukianova E., Kahbatkyzy N., Flegontov P., Zaporozhchenko V., Immel1 A., Wang C.-Ch., Ixan O., Khussainova E., Bekmanov B., Zaibert V., Lavryashina M., Pocheshkhova E., Yusupov Y., Agdzhoyan A., Koshel S., Bukin A., Nymadawa P., Churnosov M., Skhalyakho R., Daragan D., Bogunov Y., Bogunova A., Shtrunov A., Dubova N., Zhabagin M., Yepiskoposyan L., Churakov V., Pislegin N., Damba L., Saroyants L., Dibirova K., Artamentova L., Utevska O., Idrisov E., Kamenshchikova E., Evseeva I., Metspalu M., Robbeets M., Djansugurova L., Balanovska E., Schiffels S., Haak W., Reich D. & Krause J. Characterizing the genetic history of admixture across inner Eurasia // The American Journal of Human Genetics. - 23.05.2018. - doi: https://doi.org/10.1101/327122
Outram A. K. 2014. The Oxford Handbook of the Archaeology and Anthropology of Hunter-Gatherers, V. Cummings, P. Jordan, M. Zvelebil, Eds. Oxford University Press. 29p.
Outram A. K., Stear N. A., Bendrey R., Olsen S., Kasparov A., Zaibert V., Thorpe N., Evershed R. P. 2009. The earliest horse harnessing and milking. Science 323. P. 1332–1335. doi:10.1126/science.1168594 Medline
